| We gaan er allemaal van uit dat we heel rationeel keuzes maken, maar niets blijkt minder waar. W.L. Tiemeijer condenseerde alle resultaten van recent psychologisch onderzoek op een goeie 100 bladzijden in “Hoe Mensen Keuzes Maken”. Hij toont aan dat keuze en gedrag slechts in beperkte mate rationeel, bewust en uit ‘vrije wil’ bepaald worden. Alleen al daarom is dit boek(je) een must voor al wie kennis wil maken met de meest recente inzichten van een vakgebied dat voor de meesten onder ons een blinde vlek is, terwijl we er eigenlijk allemaal expert in zouden moeten zijn! Want ‘Gezondheid is Gedrag’ en gedrag wordt bepaald door de keuzes die we maken. Gezondheid is Gedrag
Wetenschap en ‘evidence based medicine’ zijn een noodzakelijke en solide basis voor gezondheidszorg en -beleid. Ik noem ze altijd ‘het Olympisch Minimum’, zonder hetwelk je niet naar de Spelen kan. Maar wie deze zomer naar Londen mag, heeft veel meer nodig om te winnen.
Het succes van een individuele behandeling of van een globale gezondheidsstrategie hangt immers in de eerste plaats af van de manier waarop ze wordt toegepast. Hoe rationeel en wetenschappelijk de onderbouw ook is, succes of mislukking wordt bepaald door de keuzes en het gedrag van zorgverstrekkers en patiënten. | |  | De mate waarin we gezond zijn hangt alleszins veel meer dan gedacht af van ons gedrag: - Een stroom aan objectieve informatie en grote campagnes slagen er bijvoorbeeld niet in om preventie, gezonde voeding en dito levensstijl tot een maatschappelijke standaard te maken.
- Therapietrouw (inclusief ‘adherence’ en ‘persistance’) haalt met moeite gemiddelden van 30 à 50% omdat het botst op het ‘irrationele’ gedrag en het gebrek aan motivatie van de patiënt.
- Het effectief toepassen van ‘good practices’ en praktijkrichtlijnen bij zorgverstrekkers is al evenmin evident; ook een kwestie van gedrag dat wordt bepaald door de (niet rationele) keuzes die we maken.
Geen Homo Economicus
We gaan er a priori steeds van uit dat we rationeel beslissingen nemen. Daarom worden we allemaal strikt wetenschappelijk opgeleid en volgen we plichtsbewust zeer verantwoorde navorming en dito richtlijnen. Wanneer de overheid ‘goed gedrag’ wil stimuleren, dan denkt ze hoofdzakelijk aan financieel belonen of bestraffen. De hele ziekteverzekering wordt trouwens bestuurd via… terugbetalingsregels.
Men gaat er daarbij steevast van uit dat we denken en handelen als ‘homo economicus’: we worden geacht te kiezen en te handelen in ons eigen (materiële) belang; men gaat ervan uit dat we kosten en baten, risico’s en voordelen keurig tegen elkaar afwegen en dat we kiezen voor de grootste winst met de kleinste inspanning.
Economische modellen trachten op deze basis (markt)gedrag te voorspellen en te verklaren. Kijk eens naar de gekke bokkensprongen van de beurs en je begrijpt dat de hele wereld economisch vierkant draait. Gelukkig bestudeert de psychologie ook al een tijdje keuzeprocessen. Die geven nieuwe inzichten, die keuze en gedrag opnieuw begrijpelijk maken. Over het boek
Hoewel oorspronkelijk geschreven voor de Nederlandse politici en beleidsmakers, is ‘Hoe Mensen keuzes Maken’ ook heel nuttig leesvoer voor al wie werkt in de gezondheidszorg. Tiemeijer leidt je rustig binnen in de psychologische doolhof van onze geest op basis van een zeer complete literatuurstudie (16 pagina’s bibliografie of ruim 250 referenties). Maar hij brengt al die wetenschap op een zeer verteerbare wijze.
Verpakt in vier keurige en bondige hoofdstukken krijg je een gevat overzicht met de essentie en outcome van een honderdtal experimenten. Die tonen aan dat ons brein (achtereenvolgens) ‘irrationeel’, ‘automatisch’, ‘willoos’ en ‘sociaal’ denkt en beslist. Elk hoofdstuk wordt afgerond met een ‘Samenvatting en Conclusie’. Het boek sluit af met een extra hoofdstuk ‘Relevantie voor het Beleid’ waarin uitgelegd wordt wat je met die nieuwe kennis naar beslissingsprocessen en beleid kan doen. 'Irrationeel'
Ratio zonder emotie is onmogelijk. Wanneer we keuzes maken spelen emoties en andere ‘irrationele’ mechanismen een uiterst belangrijke rol. Daarbij hebben we een voorkeur om ‘te bewaren wat we hebben’, voor dingen die we ‘hier en nu’ kunnen krijgen en voor opties die ons ‘levendig en concreet’ worden aangereikt. ‘Framing’ (de manier en context waarmee de keuzevraag wordt aangebracht) zal de keuze daarom in grote mate beïnvloeden.
We kiezen ook heel vaak op basis van ‘vuistregels’ en met veel ‘buikgevoel’. Dat leidt – in tegenstelling met wat men ‘rationeel’ zou verwachten – niet tot slechtere keuzes, wel in tegendeel. In dit hoofdstuk leer je dan ook waarom en hoe je best je rationele en intuïtieve krachten kan bundelen door over belangrijke beslissingen ‘een nachtje te slapen’. 'Automatisch'
Ons gedrag wordt in grote mate beïnvloed door ‘priming’: het activeren van mentale concepten zoals normen, waarden, kenmerken of stereotypen. Keuze en gedrag kunnen dus geprogrammeerd worden door de geest ‘voor te bereiden’ met de juiste boodschap.
We hebben ook twee systemen die ons gedrag bepalen: - 'systeem 1' (= ‘de buik’, zoals ook al beschreven in de boekbespreking van ‘Risk Fear’) werkt onbewust, bliksemsnel en intuïtief. Het is ook verantwoordelijk voor onze reflexen: je hoeft er niet bij na te denken. Elke beslissing en keuze loopt via dat systeem (ook de ‘bewuste’ keuzes zijn eerst voorgekauwd en gekleurd geweest door 'systeem 1').
- 'systeem 2' (= ‘het brein’) werkt beredeneerd en bewust. Het werkt trager, vraagt meer tijd en energie. Dat laatste leidt ertoe dat de nodige energie ook uitgeput kan geraken. Dat heet ‘ego depletion’.
'Willoos'
Een aantal experimenten tonen aan dat ‘beslissen uit vrije wil’ eigenlijk niet bestaat. Daar weidt het boek behoorlijk filosofisch uit, zowel over wat – al dan niet – wetenschappelijk bewezen is en welke de, hoofdzakelijk morele en juridische, implicaties zijn van deze boude stelling.
Allicht is dit een stukje waar je iets sneller door zal willen gaan. 'Sociaal'
Het vierde hoofdstuk is van een heel andere koek gesneden. Diverse diep gewortelde mechanismen zorgen ervoor dat ons gedrag niet zonder meer gebaseerd is op het kiezen van de beste oplossing voor onszelf. ‘Spiegelneuronen’ en oxytocine zorgen voor een opvallend sociale toets bij veel keuzes die we maken. De ‘homo economicus’ blijkt bij een verschillende experimenten plots een zeer sociaal wezen te zijn dat ‘tot de groep wil behoren’ en die niet zomaar mikt op eigenbelang eerst en ‘the survival of the fittest’. We worden dan ‘conditional cooperators’ (we handelen ‘prosociaal’ zolang anderen dat ook doen) of ‘altruistic punishers’ (die gedrag dat afwijkt van de sociale norm afkeuren of willen bestraffen).
Of dat prosociaal gedrag uiteindelijk ingegeven is door een vorm van egoïsme (omwille van het goed gevoel dat we krijgen als we een ander helpen; omwille van onze angst om sociaal uitgesloten te worden; omdat we nood hebben aan een gevoel van verbondenheid) of toch door zuiver altruïsme, is nog niet helemaal uitgemaakt. Die sociale keuzemechanismen zijn echter wel zeer fragiel, want ze worden heel snel ‘verdreven (‘crowding out’) wanneer men bvb. financiële stimuli begint te geven. Een financiële prikkel doet ons dan letterlijk ‘naar een andere keuze mechanisme’ overschakelen en de keuze wordt dan niet langer bepaald door pro-sociale motivaties maar door een economische afweging. En wat doe je daar nu mee?
Om te beginnen helpt dit boekje te begrijpen en erkennen dat keuze en gedrag slechts in beperkte mate rationeel, bewust en uit ‘vrije wil’ bepaald wordt. Gelukkig is ook het egoïsme beperkter dan men rationeel zou denken.
Wie zijn rationeel denken moeilijk kan loslaten, zal allicht argumenteren dat er een groot verschil is tussen de beperkte psychologische experimenten en het ‘echte leven’. Of dat harde wetenschappelijke bewijzen ontbreken, vermits gedragspsychologie vooral op empirische modellen en bevindingen stoelt. Of dat men hoogstens relatieve verschillen tussen ‘gemiddelden’ van gedragingen van onderzochte personen kan aantonen en dat dus individuele keuze of gedrag steeds onvoorspelbaar zal blijven.
Desondanks schuift Tiemeijer een duale strategie naar voor, ten behoeve van beleidsmakers die een brug wil slaan tussen het benutten van bepaalde snelle, intuïtieve, onbewuste processen en het creëren van ruimte en tijd om bij het beslissen ook de tragere, rationele, beredeneerde route een goede kans te geven. Hij gaat daarbij ethische beschouwingen rond het gebruiken van technieken door de overheid om ‘gedrag te beïnvloeden’ niet uit de weg. Door de bril van de apotheker
Persoonlijk las ik dit ‘Hoe Mensen Keuzes Maken’ vooral vanuit het oogpunt van de apotheker die bezorgd is voor de therapietrouw van zijn patiënten. We gaan er immers van uit dat ‘raad geven’ voldoende is om patiënten te motiveren tot goed gebruik van hun medicatie. Dit boek leert ons niet alleen dat de beslissing van patiënten om hun behandeling getrouw te volgen veel complexer in elkaar zit; het helpt ook een aantal mechanismen te begrijpen die we ook kunnen gebruiken om betere resultaten te bekomen. Dirk BROECKX -- 21 mei 2012 Hoe Mensen Keuzes Maken
© W.L. Tiemeijer 2011
ISBN 979 908 964 3025 Ik heb dit met heel veel belangstelling gelezen. Echt wel koren op mijn molen. Ben blij dat je het nog eens via deze weg onder de aandacht brengt want het is waarschijnlijk ook het resultaat van "priming" dat we hardleers blijven vasthouden aan de rationele verklaringen van het gedrag. Her feit dat deze een groter gevoel van beheersbaarheid en controle geven (maar beter is evenwel te spreken van een "illusie") is hier niet vreemd aan.
Je blog blijft interessant en echt de moeite om te blijven lezen. Bedankt hiervoor. Madeleine Janssens
Director WHY5Research
| 
